Artigo de Lechoń en
Wiadomości titulado “A literatura polaca e a literatura en
Polonia”.
Até que punto todo isto
pode ser sincero? Eses razoamentos pretenden demostrar máis unha vez
(ah, cantas veces o ouvimos!) que estamos á altura das mellores
literaturas do mundo; estamos á súa altura pero permanecemos
descoñecidos e ignorados! [...]
Quérome referir [...] ao
anticuado do método e ao carácter repetitivo dese estilo dirixido a
fortalecer os ánimos. Cando Lechoń constata con orgullo que
Lautréamont “aludía a Mickiewicz”, o meu cansado pensamento
desenterra do pasado enormes cantidades de semellantes revelacións
orgullosas. Cantas veces alguén, talvez Grzymala ou mesmo Debicki,
púxose a demostrar urbi et orbi que despois de todo non somos
uns coitadiños porque “Thomas Mann consideraba Nieboska
unha grande obra ou porque Quo Vadis? foi traducido a todas as
linguas”. É o azucre co que nos fortalecemos desde hai tempo. Pero
gostaría de chegar a ver o momento no que o cabalo da nación trabe
na dóce man dos Lechoń.
[...] Porén, a miña
actitude fronte a esas cuestións é diferente. Un día tiven ocasión
de participar nunha desas reunións de polacos dedicada a darse
ánimos uns aos outros..., na que, logo de cantar a Rota e
bailar un krakowiak, todo o mundo se puxo a escoitar un orador
que exaltaba o noso pobo porque “dera ao mundo a Chopin”, porque
“temos a Curie-Sklodowska” e o Wawel e a Slowacki e a Mickiewicz,
e ademais porque fomos o último baluarte do cristianismo e a
constitución do 3 de maio fora moi progresista... Explicaba para si
mesmo e para todos os asistentes que eramos unha gran nación, o que
talvez xa non espertaba o entusiasmo dos ouvintes (coñecían ese
ritual e participaban nel como nun acto relixioso do que non se debía
esperar sorpresas), que, no entanto, o recibían con certa
satisfacción por cumpriren un deber patriótico. Mais eu vía esa
cerimonia como chegada directamente do inferno; esa misa nacional
parecíame un espectáculo diabolicamente sarcástico e malignamente
grotesco. Porque eles ao louvar a Mickiewicz humillábanse a si
mesmos, e cando glorificaban a Chopin demostraban que non eran dignos
del e, ao se deleitaren coa súa propia cultura, deixaban ao
descuberto a súa barbarie.
Os xenios! Que lles dean
a todos eses xenios! Deume gana de dicirlles aos participantes na
reunión:
-E a min que me importa
Mickiewicz? Vós sodes para min moito máis importantes que
Mickiewicz. E nin eu nin ninguén vai xulgar a nación polaca por
Mickiewicz ou Chopin, senón polo que pasa e o que se di nesta sala.
Mesmo se fósedes unha nación tan pobre en grandeza que os vosos
artistas máis célebres se chamasen Tetmajer ou Konopnicka, pero
soubésedes falar deles coa soltura da xente libre de espírito, coa
mesura e a sobriedade da xente madura, se as vosas palabras
abranguesen un horizonte universal e non provinciano..., daquela,
mesmo Tetmajer podería ser para vós un título de gloria. Pero, así
as cousas, Chopin e Mickiewicz serven apenas para destacar a vosa
mezquindade, porque vosoutros, con inxenuidade infantil, exibides nos
fuciños do estranxeiro aborrecido eses grandes polacos co único fin
de reforzardes o voso debilitado sentido do valor persoal e darvos
máis importancia. Sodes como un pobre que fachendea de que a súa
avoa tiña unha granxa e viaxaba a París. Sodes uns parentes pobres
do mundo que tratan de impresionarse a si mesmos e de impresionar os
demais.
[...] Lembro unha pequena
recepción nunha casa arxentina, na que un polaco, coñecido meu,
comezou a falar de Polonia e madía leva, como sempre, puxo sobre a
mesa a Mickiewicz e a Kościuszko canda o rei Sobieski e a batalla de
Viena. Os estranxeiros escoitaban con cortesía o seu fervente
discurso tomando boa nota de que “Nietzsche e Dostoievski eran de
orixe polaca” e de que “temos dous premios Nobel de literatura”.
Pensei que se alguén se louvase dese xeito a si mesmo ou a súa
familia, demostraría unha falta de tacto impresionante. Díxenme que
compararse desa maneira con outras nacións, facendo fincapé en
xenios e heroes, méritos e logros culturais, era precisamente unha
torpeza tremenda na táctica propagandística, pois co noso Chopin
semifrancés e Copérnico de sangue non de todo puro, non podemos
competir con Italia, Francia, Alemaña, Inglaterra ou Rusia; de modo
que o noso punto de vista nos condena precisamente á inferioridade.
Porén, os estranxeiros non deixaban de escoitar con paciencia, como
se escoita os que, querendo pasar por aristócratas, lembran cada
dous por tres que o seu tataravó era propietario do castelo de X. E
escoitábano con máis aburrimento por canto nada diso lles importaba
en absoluto, pois eles mesmos, por pertencer a unha nación nova e
desprovista por sorte de xenios, ficaban fóra de xogo. Pero
escoitaban con indulxencia e mesmo con simpatía, xa que, á fin,
comprendían a situación psicolóxica del pobre polaco; e
este, emocionado co seu papel, non paraba.
[...] Que foi o que dixen? Decateime de que só unha mudanza radical
de ton podía salvarnos. Fixen todo o posíbel, así, para que na
miña voz se evidenciase o menosprezo e púxenme a falar como
quen que non lle dá maior importancia ao conseguido pola nación até
o de agora, como aquel para o que o pasado ten menos valor que o
futuro, para quen a lei suprema é a lei do presente, a da máxima
liberdade espiritual nun momento dado. Suliñei o elemento alleo no
sangue dos Chopin, Mickiewicz e Copérnico (para que non pensasen que
tiña algo que ocultar, que algo me puidese quitar a liberdade de
movemento) e dixen que non se debía tomar demasiado a serio a
metáfora de que nós, os polacos, os “trouxeramos ao mundo”,
pois eles unicamente naceran entre nós. Que ten a ver con Chopin a
señora Kowalska? Acaso polo feito de Chopin compor baladas sobe, por
pouco que sexa, o peso específico do señor Powalski? Acaso a
batalla de Viena proporciónalle sequera un gramo de gloria ao señor
Ziebicki de Radom? Non –dixen–, non somos herdeiros directos nin
da grandeza nin da mezquindade pasadas, nin da sabedoría nin da
estupidez, nin da virtude nin do pecado: cadaquén é responsábel
apenas de si mesmo, cada quen non é máis que un mesmo.
Nese momento, porén,
experimentei a sensación de non ter profundizado o suficiente e de
que debería tratar (para que o que estaba a dicir fose eficaz) a
cuestión a unha escala maior. De modo que, recoñecendo por unha
banda que, até certo punto, nos grandes logros dunha nación e nas
obras dos seus creadores maniféstanse as virtudes particulares
propias desa comunidade concreta e todas aquelas tensións, enerxías
e encantos que nacen dunha masa e constitúen a súa expresión,
ataquei ao mesmo tempo o principio mesmo da autoadoración nacional.
Dixen que se unha nación verdadeiramente madura debe xulgar con
moderación os seus propios méritos, unha nación verdadeiramente
viva debe aprender a menosprezalos, ten que mostrarse altiva
ante todo o que non sexa o seu presente e o seu devir
contemporáneo...
Foi “destrución” ou
“construción”? Dunha cousa estou certo: esas palabras eran
destrutivas por canto minaban o laboriosamente elevado edificio da
“propaganda”, e mesmo deron escandalizado os estranxeiros. Pero
que pracer falar non para alguén senón para un mesmo! Cando cada
palabra te afirma máis en ti mesmo, che dá máis forza interior, te
libera de milleiros de temerosos cálculos, cando falas non como
escravo do efecto senón como home libre!
[...] Mais só no final
da miña filípica encontrei a idea que me pareceu –no medio
daquela atmosfera de turbia improvisación– a máis lograda. A
saber, que nada do que lle é propio debe impresionar o ser humano;
de tal modo que, se nos impresiona a nosa grandeza ou o noso pasado,
é a proba de que aínda non os levamos no sangue.
De Diario (1953-1969) (Witold Gombrowicz, Barcelona, Seix Barral, 2005. pp. 21-26). Versionado galego sobre a tradución española de B. Zaboklicka e F. Miravitlles.
