O que segue é o texto que escribín para a mesa redonda de narrativa na que estiven hai un par de semanas, canda Berta Dávila e Mario Regueira. Foi no VIII Encontro de Escritoras/es Novas/os da AELG, no edificio Normal da Coruña. O tema era "As outras. Os outros", isto é, as lectoras e lectores. Na foto non estou durmindo. Estou meditando.
O FEO, O SUCIO E O IMPURO
Scusa
tanto
se
la vita è così:
non
l'ho inventata io.
“Il
giardino proibito” (Sandro Giacobbe)
I
Teño
moitas rarezas, pero ningunha delas consiste en pensar que é mellor
ter poucos lectores que moitos. Comecemos por aí. Hai tempo que non
creo no lado romántico da miseria.
Claro
que tamén é certo que, nos últimos tempos, a accesibilidade das
tecnoloxías da comunicación permitiu a identificación,
cuantitativa e cualitativa, desas estrañas persoas que len sen
escribir, ou sen publicar polo menos. En efecto, agora sabemos que
esas persoas existen, que non son só esa nebulosa anónima que non
hai tanto se agochaba despois do cribo que era a editora. Un
escritor antes preocupábase de que a editora lle fixese caso, e todo
o que pasase despois, co libro editado, non era da súa incumbencia e
pertencía ao terreo do marketing.
Agora,
de pronto, os lectores existen. E sabemos que son poucos e que son
fráxiles. Non porque sexan realmente poucos (poucos comparados con
que?), senón porque son un ben e, como tal ben, nocións como
a de “escaseza” son agora aplicábeis a eles.
Esta
situación, sumada ao feito de, no contexto galego, existir eses
detalles sociolingüísticos tan desagradábeis, parecen case obrigar
a que se fale destes asuntos en ton de lamento pola perda dos
lectores. A min gustaríame evitar na medida do posíbel este ton.
Confío en que isto non se tome como unha chamada ao conformismo e si
como unha posibilidade de falar un pouco alén de onde a gramática
do lamento, que é un tanto limitada, permite.
En
todo caso agradezo moito o tema desta mesa, porque falar de lectores
é meter o dedo na ferida e as feridas, en certo modo, son para meter
os dedos e fozar nelas.
II
De
todos modos, se temas como este son infrecuentes, non é porque non
se pensase neles senón porque sempre houbo un certo medo a
enfrontalos directamente e que a realidade fose máis fea, máis
sucia e máis impura do que se pensaba. Foi un pouco como varrer
debaixo da alfombra: no fondo sabes o que vai haber debaixo o día
que a levantes, pero mentres non te decides a facelo vaste contando
un conto e o conto di que a vas levantar e vai haber un campo de
margaridas debaixo, e ao mellor un dá aguantado toda a vida sen
levantala e leva o conto do campo de margaridas para a tumba con el,
pero o día que levantar a levante, o que vai haber é, claro, un
criadeiro de ácaros.
Hai
unha alquimia, bastante rodada en Galicia, segundo a que calquera
problemática literaria, desde as que teñen máis relación co
diñeiro e o mundo empresarial até as máis formais e puramente
técnicas, tende a transformarse nun discurso identitario. É máis:
dá a sensación de que todas as problemáticas son un pouco sórdidas
e merecen un certo desprezo mentres non encontran a súa expresión
en termos identitarios.
Segundo
esta regra, ningún debate pode tomarse moi en serio se non fala de
cousas como o que ten que ter a literatura galega para ser galega,
como pode a literatura galega contribuír a isto ou a aquilo (á
autoestima lingüística ou á independencia de Galicia, digamos) ou
como a literatura galega, como un todo, pode facerse valer ante
sistemas máis grandes. E tamén se fala moito, en consecuencia, de
pureza lingüística, de reintegracionismo ou de efemérides. No
mellor dos casos, fálase de identidades diferentes da nacional, como
a de xénero.
(Tamén
se falaría de raza ao estilo norteamericano se non fósemos todos
máis brancos que Cristo: dos que escribimos por aquí eu debo ser
dos máis negros en canto á pigmentación e non vou alén de certo
toque axitanado).
Este
enfoque perpetúa unha visión do mundo basicamente mítica á que
non lle preocupan moito as persoas reais agás como actores e
actrices dun proxecto identitario que non entende do que hai
senón só do que debería haber. As persoas reais son feas,
sucias e impuras. O máis probábel é que a lingua na que máis len
sexa o español e pode que algunhas até falen nesa lingua. Son, ante
todo, moi contraditorias. Sería mellor que fosen invisíbeis, e para
iso están os mitos: para evitar ver as cousas que non se queren ver.
Algúns
destes mitos son, entre outros, o de que a literatura ten unha labor
normalizadora que cumprir; o de que Galicia é unha comunidade
nacional orgánica e culturalmente autosuficiente; o de que as
interferencias das vidas culturais madrileña ou barcelonesa en
Galicia se explican só en termos de intereses foráneos e coloniais;
o de que os escritores teñen a obriga moral de tomar posición en
todos os procesos que teñan a máis mínima relación coa literatura
galega en conxunto, etc.
III
Todo
isto ten cristalizado en debates que se presentan na forma de
binomios ultrasimples (tipo carne-peixe, mamá-papá, PP-PSOE) que,
cunha perspectiva realista, habería que impugnar sen tomar partido
por ningunha das dúas opcións, porque están formulados segundo a
lóxica do mito e só con esa lóxica poden resolverse: o debate
sobre se hai que escribir best sellers en galego, o debate sobre se
os escritores deben ser profesionais ou afeccionados, o debate
xeracional, o debate sobre se o Día das Letras Galegas ten que
conmemorar autores vivos ou mortos, o millón de debates sobre
normativas lingüísticas, etc. Estas son algunhas das margaridas que
algunha xente pensa que crecen debaixo da alfombra.
E
outro deses debates é o da literatura “experimental” fronte á
“popular”, segundo o que a primeira tería poucos lectores e moi
especializados (hai quen usa a palabra “críticos” para referirse
creo que a unhas seis persoas) e utiliza unha linguaxe moi complexa e
con pouca acción, e a segunda ten moitos lectores e unha linguaxe
máis ben simple e con máis acción. Sería interesante ver como
unha análise formalista dunha e doutra literatura seguramente
revelaría uns resultados horrorosamente semellantes en ambos bandos.
Eu
creo, para empezar, que, no canto de que un libro “experimental”
teña poucos lectores e un “popular” teña máis, o que acontece
é que se lles chama “experimentais” a libros con poucos lectores
e “populares” a libros con máis. Ou sexa, que a sospeita (en
base á visibilidade do libro, por exemplo) de que un libro se vai
ler pouco, asígnao automaticamente ao caixón do “experimental”.
E
creo, ademais, e isto dá máis medo, que temos tan asumido que os
libros en galego teñen unhas características temáticas
complementarias dos mitos de construción identitaria (alegorías
nacionais, personaxes sen contradicións, finais que se ven vir,
contextos por defecto, sexualidades descafeinadas) que, no momento no
que nun libro están ausentes, se nos faga raro e chamemos ao raro
“experimental”, que queda máis fino.
Para
o meu libro Gran tiburón branco, por citar un exemplo con pouco risco de erro, tiven
como referentes principais autores norteamericanos bastante
mainstream (Philip Roth, Joyce Carol Oates, Salinger, Tobias Wolfe ou
Lorrie Moore), e non é que queira utilizar eses nomes coñecidos
para lexitimar nada nin que pense que o meu libriño é herdeiro
digno desas señoras e deses señores, pero si que, como as historias
deles, contén construcións narrativamente moi simples que non podo
entender que alguén no século XXI considere experimentais en
absoluto. E así e todo, seica teño dalgunha maneira esa
denominación de orixe, caída do ceo ou de non sei onde.
O
lugar no que tal vez deberiamos estar é xa ese no que se asimilaron
os recursos experimentais e se utilizan puntualmente como ferramentas
expresivas da vella e nobre tarefa de contar historias e contalas
ben. Infelizmente, é un lugar difícil para estar se todo o mundo
pensa que non existe.
É
un pouco como o purgatorio.
IV
Seguir
perpetuando estes debates de A fronte a B é unha gran falacia cuxas
motivacións principais entendo que oscilan entre xogar a sermos un
país como calquera outro (cando é evidente que non o somos,
queirámolo ou non) e xogar a sermos un país radicalmente diferente
ao resto e até pode que mellor (e tampouco o somos, claro).
Galicia,
se algo é, é un país feo, sucio e impuro. Como todos.
Creo
que é importante cobrar consciencia disto e asumir que somos unha
sociedade híbrida, de pouquiña xente, na que a porcentaxe de
persoas con hábito lector ha roldar, se non me engano, a media do
sur de Europa. E que desa porcentaxe de persoas unha parte non foi
alfabetizada en lingua galega. E que, da parte que si que o foi, hai
persoas que así e todo son monolingües en español á hora de
escoller as lecturas (entre as que por certo, non me cabe dúbida de
que haberá libros difíciles, pouco compracentes ou directamente,
agora si, experimentais). Creo tamén que entre as causas para esta
elección, o rexeitamento directo é infrecuente. En parte pesan, sen
dúbida, os prexuízos. Pero tamén hai que recoñecer que os
produtores de libros en galego tiveron -tivemos- parte de culpa. Por
de pronto, por perpetuar todo ese aparato mítico e eses debates de
ciencia ficción que acabaron por deixar claro que isto non ía alén
dunha especie de reunión de antigos alumnos de algures.
Esa
comunidade lectora (na que non me caen os aneis por incluírme, dado
que leo menos libros en galego dos que me interesarían) está por
recuperar. E como non é (non somos) xente particularmente estúpida,
a ferramenta para os escritores non ten por que ser escribir cousas
simples, mastigadas, faciliñas e que se poidan ler na secundaria.
Imaxino eu que a ferramenta é escribir libros de calidade.
V
A
influencia académica é forte na literatura de Galicia e sen dúbida
hai unha boa razón sociolóxica, pero causou danos colaterais como o
de proscribir de calquera discusión termos como o da “calidade”.
En termos académicos é un avance que se desterrase un termo tan
arbitrario para o estudo como este, pero creo que na discusión que
se mantén entre produtores literarios, ou mesmo na que mantén o
propio produtor cos fantasmas da súa cabeza, o concepto debe
recuperarse. Non cun significado universalizante, pero eu non podo
concibir que un escritor non teña unha idea moi precisa do que é
escribir ben e do que é escribir mal. Creo mesmo que sería saudábel
substituír o debate entre o “experimental” e o “popular”
polo de escribir ben ou escribir mal. Sería un debate igual de
inxusto e falso, pero tería a virtude de desprazar o eixo da
discusión desde esa normalidade de quen pretende saber como deben
ser as cousas até un espazo moito máis pasional e dionisíaco e
máis relacionado co pracer material que ler libros, ás veces, dá.
Un
é un cidadán de ben e sabe que na sociedade todo está relacionado
e entón parécelle unha boa idea botar unha man aquí e outra alá e
saber un pouco disto e outro pouco de aquilo, e como ademais o país
ten un tamaño accesíbel, á primeira de cambio está xa un na misa
e repicando. Eu creo, porén, que se a un de verdade lle gusta
escribir e que haxa xente que o lea por gusto e non por militancia ou
porque está na programación de cuarto da ESO, debería tratar de
estar ao que está na medida do posíbel, e de construírse a ficción
de que é posíbel limitarse a escribir e
ademais facelo porque si. Repito: a ficción. Non é
que todos nos fagamos inocentes de pronto, senón de xogar a que o
somos a ver que pasa. Descreo de que sexan positivas actitudes moi
frecuentes como a do escritor-sociolingüista, que cando senta
a traballar pensa cousas como: “e que libro necesitará a miña
literaturiña?”, ou a do escritor-editor, que coñece
perfectamente todos os pasos do mundo da edición e asume as miserias
dos editores ou dos libreiros como as súas propias, ou a do
escritor-pedagogo, que para a conservación da lingua prefire
producir libros que non renxan moito en unidades didácticas. Estou
falando, ollo, de actitudes ante a folla en branco e non de
pluriemprego (se un é realmente sociolingüista ou editor ou
pedagogo, pois tampouco pasa nada: más triste es robar). Aínda que
só se traballe no asunto unha hora á semana, eu creo que é mellor
tratar de ser escritor-escritor esa hora á semana, aínda que
só sexa porque eses momentos de pracer nos que un se decata de que
acaba de dar con algo que lle gusta tanto que deixa de pensar en
lectores e se envorca no seu propio pracer como un corricho, creo que
son os que acaban transmitíndolles aos lectores, paradoxalmente,
unha sensación similar, como de “uf, nunca lera algo así”. E o
xogo vai diso.
VI
E se
escribindo libros de calidade un considera que así e todo os
lectores son poucos e deberían ser máis (porque tampouco depende só
de quen escribe os libros), eu recomendaría pensar que ao mellor non
está tan mal ter poucos lectores se son bos e sinceros e máis ou
menos fieis e críticos sen pasarse. Gústame pensar a literatura en
termos de “escena” tal e como se fai en música, por exemplo. Non
coñezo definicións moi precisas disto, pero entendo que se refire a
unha comunidade moi localizada de persoas cunha afección moi forte
por unha práctica concreta. Ninguén se fai rico así, e desde logo
que non se fai país. Pero se un non aspira a unha cousa nin á
outra, a escena permítelle asumir as limitacións cuantitativas como
regras do xogo e ser o máis feliz posíbel nun círculo reducido
pero fiel ao que lle interesa o seu traballo. O mundo non é tan
grande e non todas as persoas poden aspirar a que o que a elas lles
gusta sexa maioritario. Os entendidos en cogomelos, os músicos de
dark ambient, os fanáticos dos espectáculos de sombras chinesas, os
que ven torneos de sumo pola televisión, os coleccionistas de
vinilos de rumba dos 70, os filatélicos e os sadomasoquistas non se
preocupan por estas cousas. Supoño que teñen razón.
